اصلاحیه‌ای بر شرح‌‌‌های یک بیت از دیوان خاقانی

عرصة خاقانی‌پژوهی هنوز راه‌های نرفته بسیار دارد. یکی از این راه‌ها سامان دادن به شرح دیوان این شاعر پیچیده‌گوست. در مقالة حاضر، شرح‌های بیت «چو باشه دوخته‌چشمی به سوزن تقدیر/ چو لاشه بسته‌گلویی به ریسمان قضا» از خاقانی، ضمن شرح‌نامه‌های اشعار این شاعر مورد واکاوی قرار گرفته است. این مقاله با روش تحلیلی کوشیده است به این پرسش، پاسخ گوید که شرح بیت مذکور در این شرح‌نامه‌ها، چه اصلاحاتی می‌طلبد؟ بر این اساس نتیجه گرفته‌ایم شارحان دیوان خاقانی، هنگام شرح این بیت، تفاوت معنای باشه با باز و همچنین تقابل باشه با باز از جهت کوچکی باشه و بزرگی باز را نادیده گرفته‌اند؛ ضمن این که تعبیر دوخته‌چشم بودن باشه را، بستن چشم باز، بدون ذکر شیوة دقیق آن نگاشته‌اند؛ این در حالی است که اولا باشه با باز تفاوت دارد و در فرهنگها و بازنامه‌ها، یک نوع پرندة شکاری کوچک‌تر از باز معنی شده است و ثانیا خاقانی در بیت مورد نظر، افزون بر جناس میان باشه و لاشه، کوچکی باشه را در تقابل با بزرگی باز، مورد نظر داشته است تا از رهگذر تشبیه همزمان انسان به باشه و لاشه، علاوه بر حقارت و کوری او مقابل قدر، مقهوریت و خفگی وی مقابل قضا را نیز برساند و ثالثاً شاعر در این بیت، به شیوة تربیت باشه با دوختن واقعی پلک‌های چشم این پرنده اشاره کرده است و ازاین‌رو جزء «به سوزن» را هم ضمن آن آورده است.